کتاب بدون یارانه ممکن است؟ - کشتی کروز

این صنعت اما در طول این چهار قرن فراز و نشیب های زیادی را طی کرده و وسعت و سرعت پیشرفت آن، به خصوص در قرن اخیر نیازی به اثبات ندارد. بااین حال صنعت چاپ در ساختار مالی-فرهنگی امروز کشور، تعریف های جدید و سازوکارهای خاص خود را پیداکرده و پیچ و مهره ها و چرخ دنده های تودرتوی آن نیازمند بررسی های دقیق تری است. در سلسله مطالب پیش رو، هر بار به یکی از این چرخ دنده ها و بازشناسی آسیب های آن خواهیم پرداخت.

آیا صنعت نشر بدون یارانه قابل تصور است؟

در میان فعالان بخش های اصلی صنعت نشر ازجمله ناشران و کتاب فروشان و مدیران، کمتر کسی را پیدا می کنید که بی درنگ به این سؤال پاسخ مثبت دهد.

اساسا صنایع فرهنگی در همه جای جهان بدون حمایت های مستقیم و غیرمستقیم دولتی که می تواند اشکال بسیار متنوعی تری نسبت به یارانه داشته باشد، سر پا نمی مانند. حتی برخی رویکردهای رادیکال معتقد به اقتصاد بازار هم در موردنیاز صنعت نشر به یارانه و حمایت های نقدی دولتی تردیدی به خود راه نمی دهند اما در مورد میزان، شکل و هدف تزریق این یارانه ها با سایرین اختلاف می کنند.

طبق آمار اعلامی از سوی نیکنام حسینی پور، مدیرعامل موسسه خانه کتاب به مناسبت 40سالگی انقلاب اسلامی، تعداد کل ناشران کشور به حدود 15هزار ناشر می رسد اما فرایند افزایش تعداد ناشران بیشتر می تواند گویای توسعه صنعت نشر و نیاز قهری آن به تغییر شکل تزریق یارانه ها باشد. اگر به یک دهه قبل برگردیم وابستگی ناشران به یارانه را بیشتر خواهیم دید و از همین زمان است که با افزایش قابل توجه ناشران، انتقادها نسبت به غیرهدفمند بودن یارانه ها و آسیب زایی شان در افزودن ناشرانی که به قصد دریافت یارانه به شکلی غیرحرفه ای به ناوگان صنعت نشر آویزان شده اند، بالا می گیرد. نکته قابل توجه این که یارانه، به رغم ذات مالی اش در صنایع فرهنگی، فرهنگ مخصوص به خود را هم به همراه می آورد و عمده نقدها ناشران هم همین سمت وسو را دارد.

سود در تولید

افزایش یارانه ها یا تزریق غیر هدفمند آنها عملا سود ناشران را در تولید تضمین می کند و آنان از محک زدن خود در بازار استقلال پیدا می کنند. این اتفاق باعث می گردد ارتباط ناشران با خریداران کتاب کاهش یابد و فروش کتاب ها، صوری گردد.

سلب انگیزه رقابتی در میان ناشران

اگر خرید کتاب توسط مصرف کنندگان، یکی از معیارهای برتری ناشران نسبت به هم نباشد، آنها انگیزه رقابت را میان خود از دست می دهند و این مساله در درازمدت به افت کیفیت آثار می انجامد. بااین حال باید توجه داشت صرف بازار هم تنها معیار رقابت نیست چنان که امروزه در کشورهای پیشرفته، تبلیغات گسترده و حرفه ای جای میل طبیعی بازار را گرفته و پرفروش شدن برخی آثار می تواند نه محصول میل طبیعی خوانندگان یا قدرت اثر بلکه زاده تبلیغات حرفه ای باشد.

هدر رفت منابع عمومی

ازآنجاکه یارانه ها از بودجه دولتی به صنعت نشر تزریق می گردد، بهینه سازی آنها در اسرع وقت سهم به سزایی در جلوگیری از حیف ومیل بیت المال دارد. طبق اعلام مدیرعامل موسسه خانه کتاب، فقط 30درصد ناشران بیشتر از 10سال فعالیت مستمر داشته اند و بیشتر آنها کمتر از یک سال عمر کرده اند. یکی از علل این اتفاق می تواند وسوسه دریافت یارانه ها بوده باشد چنان که در مطبوعات نیز چنین آسیبی وجود دارد.

مجلس چقدر در آماده سازی زیرساخت های نرم افزاری فعال بوده است؟

آخرین مطالعات در قوه مقننه کشور یعنی محل آماده سازی زیرساخت های قانونی، درباره یارانه ها در صنعت نشر براساس منابع موجود در سایت مرکز پژوهش های مجلس به سال 86 بازمی گردد. در این گزارش با عنوان بررسی امکان ساماندهی یارانه های بخش نشر ابتدا به تعریف یارانه ها پرداخته شده و سپس بخش های مختلفی که یارانه به آنها تزریق می شوند نام برده و میزان یارانه ها در آن سال را ذکر کرده است.

طبق این پژوهش در سال 86 یارانه ها در بخش های کاغذ ارزان، خرید کتاب توسط وزارت فرهنگ، توزیع بن کتاب میان گروه های مختلف خریداران کتاب، وام های کم بهره و معافیت ها مالیاتی اشاره شده که مجموعا عددی معادل با 680 میلیون ریال را به خود اختصاص می داده است. این درحالی است که به تصریح این پژوهش، خرید کتاب توسط وزارت فرهنگ همواره مورد اعتراض ناشران بوده است، توزیع بن کتاب میان اقشار مختلف متوازن نبوده و گروه های هدف به درستی انتخاب نمی شوند و سیاست های اعطای وام های کم بهره با موفقیت همراه نبوده است.

مسائل امروز برخاسته از بهینه نبودن پرداخت یارانه ها به صنعت نشر نشان می دهد هیچ تغییر ساختاری در این شکل از پرداخت رخ نداده و مسائل اصلی همچنان به قوت خود باقی است و حتی شدیدتر هم شده. نویسندگان این پژوهش آسیب های ناشی از تزریق نادرست یارانه ها به صنعت نشر را در این عناوین دسته بندی کرده اند: انحراف در تخصیص منابع، افزایش تعداد ناشران کوچک، افزایش کتاب های بی محتوا، پیدایش انحصار.

پیشنهاد شورای عالی اقتصاد وقت برای حل مسائل برآمده از تزریق غلط یارانه به صنعت نشر، جایگزین کردن پرداخت نقدی یارانه کاغذ به جای پرداخت غیرنقدی بوده که آیین نامه مصوب 18 آبان 1388 مجلس نشان می دهد این پیشنهاد ترتیب اثر داده نشده است. در سال اخیر و پس از بحران دو ساله کاغذ، دولت اقدام به فروش کاغذ دولتی به ناشران کرده که تبعات خود را در واردات کاغذ و کارخانه های تولید کاغذ داخلی هم گذاشته است. در واقع بحران اخیر کاغذ و نام بردن از افرادی تحت عنوان سلطان کاغذ نشان می دهد این شاخه مهم از صنعت نشر همچنان بیمار است و دولت های مختلف به راهکاری موثر برای حل آن نرسیده اند.

فعال نبودن سه چهارم ناشران، چه ارتباطی با یارانه ها دارد؟

نگاهی به این اعداد و ارقام بیندازید که مربوط به آمار ارائه شده تا پایان سال97 هستند. سؤال این است که چه عواملی باعث می گردد از میان بیش از 15هزار ناشر موجود در کل کشور،فقط نزدیک به یک چهارم آنها فعال باشند؟ آیا این ناشران غیرفعال هم از یارانه بخش های مختلف صنعت نشر ازجمله کاغذ استفاده می کنند؟ چه مقدار از این معضل را باید محصول یارانه های غیرهدفمند در این صنعت دانست؟ با چه راهکارهایی می توان صنعت نشر را چابک کرد و ناشران غیرفعال را به حداقل رساند؟ منابع ذخیره شده در این بخش چقدر می توانند به توانمندسازی بنیه صنعت نشر در سایر بخش ها نظیر نوسازی ماشین های فرسوده چاپ که معضلات مهم روز این صنعت است، کمک کنند؟

آیا پژوهش های دانشگاهی التفاتی به صنعت نشر دارند؟

اگر سری به پایگاه های اینترنتی جست وجو در مقالات و پایان نامه های دانشگاهی مانند ایرانداک بزنید به سرعت متوجه خواهید شد که صنعت نشر، به عنوان بزرگ ترین صنعت فرهنگی کشور با ارزشی بیش از 4000 میلیارد تومان در سال 98 و چند 10 هزار افراد شاغل به صورت مستقیم و غیرمستقیم، مورد توجه محافل دانشگاهی و اساتید و دانشجویان خصوصا در رشته های مدیریتی نبوده است. کل عناوین مرتبط با صنعت نشر که با رویکرد ساختاری به آن اندیشیده و پژوهش کرده باشند، به زحمت به 20 عنوان می رسد و غالب آنها در دایره های محدود استانی صورت پذیرفته اند. عدم مشارکت محافل دانشگاهی در مسائل مربوط به صنعت نشر و تحرک پیوسته آنها همراه با رشد این صنعت می تواند یکی از علت های معرفی نشدن مدیران دانش آموخته در این حوزه به این صنعت هم باشد. به علاوه درحالی که سوال و مساله در بخش های مختلف صنعت نشر موج می زند، اندک پژوهش های موجود هم صرفا بر حوزه های خاصی از جمله مقایسه وضع نشر کتاب های فیزیکی با اینترنتی تمرکز دارد؛ اتفاقی که باید آن را محصول جدا افتادن صنعت از دانشگاه و فقدان دغدغه مندی دانشگاهیان نسبت به مسائل جاری جامعه دانست.

برای خریداران، در روی همان یک پاشنه می چرخد

هنوز به غیربهینه ترین شکل ممکن برای کاغذ یارانه پرداخت می گردد. هنوز هیات های انتخاب وزارت فرهنگ از ناشران، عناوینی را که مفید تشخیص دهند در تیراژهای بالا خریداری می کنند و معلوم نیست معیارهای این خرید تا چه اندازه دقیق و منابع اختصاص یافته به آن تا چه حد کمک حال صنعت نشر است و هنوز مصرف کنندگان در قالب رویدادهای مرتبط با کتاب نظیر نمایشگاه ها، بن کتاب دریافت می کنند که یارانه به خریداران کتاب است. نه الحاقی به طرح های ناکارآمد قبلی اجرا شده و نه طرح جدیدی درانداخته شده است. اقداماتی نظیر آن چه در حوزه کاغذ رخ داد هم تنها مرهم های موقت و مسکن هایی بر دردهای عمیق و زخم های مزمن است.

اما بیایید ببینیم یارانه مصرف کننده که آن را در قالب بن کتاب در رویدادهایی نظیر نمایشگاه کتاب دریافت می کند تا چه حد به حال او سودمند است. امسال در نمایشگاه مجازی کتاب، به طلاب و دانشجویان تا سقف 200هزارتومان بن کتاب ارائه شد. اما افزایش قیمت کتاب در سال های اخیر و کاهش قدرت خرید باعث شده که با این رقم از کتاب های اصلی مورد مصرف دانشجویان که حداقل قیمتی معادل با 40 هزار تومان دارند، پنج عنوان بیشتر قابل خرید نباشد. در واقع شاید به نظر برسد که یارانه به جیب مصرف کننده رفته اما واقعیت آن است که قدرت خرید کتاب به مراتب نسبت به سال های قبل کاهش یافته و یارانه مصرف کننده نتوانسته همپای آن رشد کند.

وقتی مسائل اصلی صنعت نشر در میان ادارات و مدیران گم می گردد

بزرگ ترین اما منزوی ترین

منطقی است اگر انتظار داشته باشیم در رابطه با اهم مسائل صنعت نشر کشور، آمارهای روشن، مسوولان مستقیم و پژوهشگران و مشاوران مشخصی در دستگاه دولتی در دسترس باشند. اما شاید با حجیم شدن دولت این اتفاق هم طبیعی به نظر بیاید که مسائل اصلی هر حوزه فرهنگ از قضا در میان دفاتر و مسوولان و ادارات مختلف گم شده باشند! در هر صورت از دالان های تودرتوی سمت هایی در وزارت فرهنگ که به نظر مرتبط می رسند، دنبال جایی می گردیم تا درباره یارانه های حوزه نشر اطلاعات دقیق و کمی و تحلیل های کیفی به افکار عمومی و فعالان نشر ارائه دهد. نهایتا به مشاور اجرایی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ معرفی می شویم تا در میان انبوه فعالیت ها، در این حوزه جوابگوی اقدامات وزارتخانه باشند. در ادامه مصاحبه مکتوب ما با آقای علیرضا اسماعیلی را می خوانید.

ساز و کار پرداخت یارانه و حمایت های مالی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در صنعت نشر (در شکل های مختلف از تامین مواد خام مانند کاغذ گرفته تا طرح ها و تخفیف ها برای ناشر و مصرف کننده) به چه صورت است؟

معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر اساس سیاستگذاری های تبیین شده در این وزارتخانه وظیفه حمایت از صنعت نشر را دارد. در این راستا نیز یارانه ها به صورت های مختلفی در اختیار مصرف کنندگان قرار می گیرد. در وهله نخست بخشی از این یارانه ها در اختیار تولیدکنندگان صنعت نشر قرار می گیرد که چاپخانه ها و ناشران در این زمره هستند.

چاپخانه داران از طریق دریافت زینک دولتی و ناشران به واسطه دریافت کاغذ دولتی از این یارانه منتفع می شوند.

زینک و کاغذ: با توجه به بالارفتن قیمت زینک و کاغذ در کشور با ابتکار وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی مقرر شد کاغذ در فهرست کالاهای اساسی قرار بگیرد تا بدین وسیله کاغذ با قیمت پایین تر به دست ناشران و چاپخانه داران برسد.

همچنین برای حمایت از چاپخانه داران نیز زینک دولتی در اختیار این واحدهای صنفی قرار گرفت. با این اقدامات تلاش شد بخشی از حلقه نشر که در گروه تولیدکنندگان بودند از این یارانه برخوردار شوند. برای این منظور نیز سامانه ای تعبیه شده که با مراجعه به آن نسبت به ثبت نام و پیگیری درخواست های خود اقدام کنند.

کتابفروش: بخش دیگری از یارانه های حلقه نشر به کتابفروشان تعلق یافته است. این یارانه ها در قالب برگزاری طرح های فصلی کتاب(بهاره، تابستانه، پاییزه و زمستانه کتاب) به کتابفروشان تعلق می گیرد. در این طرح کتابفروشان سراسر کشور می توانند با عضویت در این سامانه از این یارانه بهره مند شوند.

این طرح چند سالی است که در حال برگزاری بوده و ثمرات خوبی برای کتابفروشی ها و رونق آنها داشته است. البته باید توجه داشت که یکی از دلایل اصلی برگزاری این طرح روشن نگاه داشتن چراغ کتابفروشی های محلی بود.

خریدار کتاب: همچنین بخش دیگری از یارانه ها به مصرف کننده تعلق می گیرد که نمونه شاخص آن اعطای یارانه خرید کتاب به دانشجویان و طلاب و اساتید دانشگاه ها در زمان برگزاری نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاه های کتاب استانی است.

خرید دولت از ناشر: بخش دیگری از این یارانه نیز در قالب خریدهای هیات انتخاب و خرید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. ناشران متقاضی کتاب های منتشرشده خود را به دبیرخانه هیات تحویل می دهند و معمولا به طور ماهانه جلسه ای برای انتخاب این کتاب ها برگزار می گردد.

این کتاب ها در کارگروه های پنجگانه از سوی کارشناسان بررسی می شوند و پس از انتخاب تعدادی از این کتاب ها برای تجهیز کتابخانه های عمومی یا دیگر مراکز خریداری می شوند. نتایج آن نیز به صورت متناوب بر روی سایت معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بارگذاری می گردد.

گرنت: همچنین در حوزه انتشار آثار ایرانی به زبان های دیگر نیز معاونت امور فرهنگی تلاش کرده است با برگزاری طرح گرنت (ترجمه آثار ایرانی به زبان های خارجی) نسبت به حمایت از ترجمه آثار فاخر ایرانی به زبان های دیگر اقدام کند. در مجموع متولیان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این دوره تلاش کرده اند یارانه نشر به بخش های مختلف حلقه نشر (از تولیدکننده تا مصرف کننده) تعلق گیرد.

این سازوکار نسبت به سال های گذشته چه تغییراتی داشته است؟

در دولت دوازدهم بر شفاف سازی عملکردها تاکید بیشتری صورت گرفت. آقای صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در دورانی که در معاونت امور فرهنگی حضور داشتند بارها اعلام کردند که فعالیت های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید در اتاق شیشه ای انجام گردد تا تمامی عملکردها قابل مشاهده باشند. از این رو برای نخستین بار فهرست اعضای هیات انتخاب و خرید کتاب منتشر شد.

همچنین در گذشته بیشتر از ناشر حمایت می شد اما در دوره کنونی با سیاست گذاری های فرهنگی تلاش شده است دیگر حلقه های نشر اعم از کتابفروش و نویسنده مورد توجه قرار گیرند.

پرداخت یارانه در شکل فعلی چه عوارضی برای صنعت نشر در بخش های مختلف ممکن است ایجاد کند؟

پرداخت یارانه به صنعت نشر پدیده ای است که در دیگر بخش های جهان نیز انجام می گردد اما تلاش می گردد به صورت غیرمستقیم باشد. باید توجه داشت که پرداخت یارانه به صنعت نشر گاه به صورت مسکن درآمده است و نمونه شاخص آن برگزاری نمایشگاه کتاب تهران است که با برگزاری آن سالانه مبلغ قابل توجهی نقدینگی به ناشران تعلق می گیرد و این مسکن موجب شده تا بسکمک از مسائل این صنعت در پوشش این اقدام پنهان بماند. به نظرم باید به سمتی حرکت کنیم که با گسترش کتابخوانی در کشور یارانه ها به صورت غیرمستقیم به جامعه تزریق گردد.

شکل پرداخت یارانه چه تاثیری بر توانمندسازی ناشران پرمحتوا و کمک به ناشران خصوصی کوچک داشته است؟ آیا به افزایش ناشران کم کار یا صوری هم دامن زده است؟

توزیع یارانه ها خصوصا در فضای مجازی موجب شده است بسکمک از ناشران کوچک بتوانند از فرصت هایی که به مناسبت های مختلف برگزار می گردد بهره مند شوند و ناشران بزرگ و کوچک منتفع شوند.

آیا این نحوه پرداخت یارانه بر ترغیب مصرف کنندگان به خرید کتاب تاثیری داشته است و اساسا می تواند داشته باشد؟

مطمئنا ثمرات مثبتی داشته است. نمونه شاخص آن استقبال خوب از طرح های فصلی کتاب در سال های گذشته است. در گذشته میزان این اعتبار کمتر از یک میلیارد تومان بود اما در حال حاضر به دلیل استقبال خوب مخاطبان به چهارمیلیارد تومان افزایش پیدا کرده است. در گذشته کتابخوان ها تلاش می کردند با برگزاری نمایشگاه کتاب نسبت به خرید کتاب اقدام کنند اما حالا در طول سال چند بار می توانند نسبت به تهیه منابع مطالعاتی خود اقدام کنند.

با ورود فناوری های اینترنتی جدید، آیا برای پلتفرم های اینترنتی کتاب هم حمایت های مالی در نظر گرفته شده است؟

معاونت امور فرهنگی در دوره معاونت آقای دکتر جوادی توجه ویژه ای به فناوری های جدید در حوزه فرهنگ داشته و کارگروهی نیز برای این منظور تشکیل شده است.

همچنین معاونت امور فرهنگی پس از شیوع ویروس کرونا در سال گذشته طرحی را با حضور پلتفرم های کتاب الکترونیکی برگزار کرد و در این طرح بین 50 تا 70 درصد به کتاب های الکترونیک تخفیف داده شد. میزان دومیلیارد ریال کتاب در این طرح به فروش رسید و معاونت امور فرهنگی نزدیک به یک میلیارد تومان یارانه در اختیار این بخش قرار داد.

همچنین هم اکنون بخشی از فضای موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران در اختیار استارت آپ های فرهنگی قرار داده شده است تا نسبت به حمایت از تکنولوژی های این بخش اقدام لازم صورت گیرد. در چشم انداز کلی می توان گفت به این سمت حرکت کرده ایم که تمامی بخش های نشر از یارانه های موجود در صنعت نشر منتفع شوند.

منبع: فاطمه ترکاشوند - ادبیات و هنر / روزنامه خبرنگاران