کاهش 19 سانتیمتری تراز آب دریای خزر در یکسال اخیر - کشتی کروز

به گزارش تسنیم، نوسانات سطح تراز آب دریای خزر گاهی سبب نگرانی از بین رفتن منابع مالی و زیرساخت های مهم ساحلی شامل بنادر حوزه دریای خزر و گاهی نیز به چالش های زیست محیطی مهمی مانند خشک شدن تالاب های ساحلی منجر می گردد.

متاسفانه دخل و تصرف های انسانی در حوضه آبریز دریای خزر یکی از پُررنگ ترین عوامل در فراز و فرود تراز آب دریای خزر است. در عین حال؛ تغییرات بیش از 20 سانتی متری سالانه در دورۀ اخیر به علت تبعات کاهش بارش و افزایش دما، هشداری برای زیرساخت ها و ظرفیت های بهره برداری در منطقه ها ساحلی شمال کشور به شمار میرود.

طی 26 سال اخیر تراز آب دریای خزر 1.5 متر کاهش پیدا نموده که رقم قابل توجهی است. بیشترین مقدار این کاهش در بازه زمانی سال های 2008 تا 2021 میلادی به وقوع پیوسته و این رخداد با کاهش قابل ملاحظه آبدهی رودخانه های مهم شمالی از جمله رودخانه ولگا هم زمان بوده است. در بهار سال جاری تراز آب دریای خزر با کاهش قابل ملاحظه 19 سانتی متری نسبت به مدت مشابه سال گذشته است.

در نتایج تحقیقات منتشر شده، دریای خزر در چهار سال آینده با کاهش حدود 40 سانتی متری سطح آب و در 10 سال آینده تقریباً با کاهش یک متری روبه رو خواهد شد. این در شرایطی است که کشور های دریایی در سراسر دنیا با افزایش یک متری سطح دریا تا انتها قرن روبرو هستند، اما دریای خزر با اُفت تراز آب روبه رو است. این تحقیقات با اشاره به احتمال افزایش حدود 3 تا 4 درجه سانتیگرادی دما مرتبط با تغییرات اقلیمی حاکم بر منطقه، افزایش تبخیر را مهم ترین عامل کاهش سطح آب خزر قلمداد نموده اند.

همزمان، لایروبی بنادر شمالی کشور از سوی سازمان بنادر و دریانوردی در حال اجرا است، ولی باید این نکته را در نظر داشت که هزینه های لایروبی بسیار بالاست و در نتیجه زمینه ساز افزایش بهای تمام شده نگهداری بنادر شمالی کشور و متعاقب آن افزایش بهای تمام شده نرخ حمل دریایی می گردد.

دریای خزر حوضه آبی ارزشمندی است که می تواند نقش مهمی در دریا محور ساختن صادرات و واردات کشور در راستای استفاده از حداکثر ظرفیت بنادر این حوضه شامل حداکثر استفاده موثر از آبخور کشتی ها جهت کنترل ظرفیت ناوگان دریایی شمال کشور داشته باشد. بعلاوه در زمان احتیاج، این دریا می تواند کشور را از بحران خشکسالی نجات دهد؛ بنابراین حفاظت از آن بسیار حایز اهمیت است. اما متاسفانه طی چند سال اخیر شاهد کاهش تراز آب این پهنه آبی بوده ایم که مشکلاتی را نیز به وجود آورده است مانند کم عمق شدن بنادر و بعلاوه خشک شدن بخش زیادی از خلیج گرگان و تالاب انزلی.

در واقع مقایسه منحنی نوسانات در سال های آبی 95 تا 1400 نشان می دهد که سرعت کاهش سطح تراز آب دریای خزر سه برابر شده است.

گزارش تحقیقات علمی مشترک مرکز علوم محیط زیست دریایی دانشگاه های برمن و گیسن آلمان و دانشگاه اوترخت هلند در مورد کاهش سطح آب دریای خزر تا انتها قرن 21 میلادی، با استناد بر مدل های پیش بینی افزایش غظت گاز های گلخانه ای و تاثیر آن بر گرمایش زمین، کاهش بین 9 تا 18 متری تراز آب دریای خزر ناشی از افزایش قابل توجه تبخیر را اعلام نموده است، که این کاهش منجر به کوچک شدن پهنه آبی دریای خزر به مقدار 23 تا 34 درصد خواهد شد.

بعلاوه در نتایج تحقیقات دیگری که به وسیله محققین دانشگاه ریدینگ انگلستان، بیلر آمریکا و دانشگاه اویسالا سوئد در سال 2021 میلادی منتشر شده، با مدل سازی بیلان آبی دریای خزر با مدل های پیش بینی اقلیمی CMIP 5 و CMIP 6، کاهش هشت تا 20 متری تراز آب خزر تا انتها این قرن گزارش شده است.

شایان ذکر است، دریای خزر به وسیله رودخانه ولگا به وسیله کانال ولگا- دن به آب های آزاد متصل می گردد و حدود 80 درصد آب خزر از این رود تامین می گردد؛ بنابراین نقش مهمی در حیات این دریاچه دارد، اما در چند سال گذشته بعضی فعالیت ها در راستای توسعه و حفظ کشاورزی در روسیه این رودخانه را با فراز و نشیب هایی همراه نموده است.

دولت روسیه برای توسعه فعالیت های کشاورزی و راه های ترانزیت دریایی احتیاجمند ایجاد مخازن بزرگ آبی روی رودخانه های منتهی به دریای خزر بود، بنابراین طی سال های گذشته در مقدار روان آب های خروجی بر دریای خزر تغییراتی اجرا شده است. ساخت 12 مخزن بزرگ آبی بر روی انشعابات اصلی رودخانه ولگا که با عنوان طرح مخازن آبی بزرگ ولگا - کاما نامیده می گردد از موارد بسیار با اهمیت است، البته جهت انحرافی آبراهه های ترانزیتی دریایی ولگا -دن و ولگا- بالتیک سهم زیادی در برداشت و عدم تعادل حجم آب خروجی به دریای خزر داشته است.

در مجموع به طور میانگین ورودی رودخانه ها به دریای خزر حدود 12 درصد کاهش یافت که این رقم معادل 25 درصد خروجی میانه دراز مدت رودخانه ولگاست. لازم به ذکر است، طی بازه زمانی 1930- 1978 سطح تراز آب دریای خزر حدود 3 متر کاهش یافت و سهم ایجاد مخازن آبی در کاهش مقدار خروجی رودخانه ها در این میان به خوبی مشخص است، مقدار حجم مخازن آبی در بالا دست رودخانه ولگا حدود 200 کیلومتر مکعب برآورد شده است و بیشترین مصرف آب مخازن ولگا در سال 1980 به مقدار 40 کیلومتر مکعب بوده است، مقدار مصرف در سال 1990 که با افزایش بارندگی بر روی حوضه آبریز همراه بوده به مقدار 26 کیلومتر مکعب رسید و در انتها قرن بیستم در حد قابل توجهی از مقدار مصرف آب مخازن کاسته شد.

در شرایط توسعه گرمایش کرۀ زمین که با کاهش مقدار بارندگی و افزایش درجه حرارت و در نتیجه خشکسالی همراه است مقدار مصرف آب روسیه از این مخازن به علت سامانه نگه داشت ظرفیت های مالی در قالب اراضی کشاورزی و طرح های کلان آب شیرین که مستلزم مصرف آب است افزایش یافته و در صورت کمبود منابع تامین آب، راهی به غیر از مصرف از مخازن آبی بزرگ وجود نخواهد داشت و این امر با شدت گرمایش زمین و کمبود آب شیرین در حوضه آبریز رودخانه ولگا در حال توسعه است.

مزید استحضار تنها در سال 1980 حدود 40 کیلومتر مکعب آب مخازن ولگا مصرف شد این رقم معادل کاهش سطح تراز آب دریای خزر به مقدار 10 سانتی متر در سال است. در حالت خوشبینانه اگر دولت روسیه به مقدار مصرف خود در سال 1980 از آب مخازن برداشت کند دریای خزر دچار اُفت شدید آب می گردد، طی پنج سال اخیر کاهش سریع و پر شتاب سطح تراز آب دریای خزر مشاهده شد (بیشتر از 20 سانتیمتر در سال)، این نکته اهمیت دارد که دولت روسیه از کدام گزینه برای مدیریت خشکسالی و مقابله با تبعات گرمایش زمین استفاده می نماید، رعایت حد تعادل در سطح مخازن آبی برای نگه داشت طرح های بزرگ کشاورزی و ترانزیتی یا برنامه های صیادی و حفاظت از محیط زیست ساحلی. در هر حال مدیریت صحیح آب رودخانه های شمالی برای بهبود اوضاع مالی از اولویت های اصلی کشور روسیه محسوب می گردد و در این میان استفاده از آب سد های تنظیمی کاری غیر قابل اجتناب است.

طی مطالعات اجرا شده، در 10 سال آینده یک متر آب دریای خزر کم خواهد شد و این بدین معنی است که در 10 سال آینده ترانزیت و حمل دریایی با چالش هایی روبرو خواهد شد. هم اکنون، عمق آب در بندر کاسپین انزلی نسبت در سه سال گذشته 60 سانتیمتر کمتر شده است که این عدد در سایر بنادر ایرانی نیز تقریباً همان مقدار است.