رهیافت های انسان برای آلودگی های زیست محیطی - کشتی کروز

تألیف و ترجمه: حمید وثیق زاده انصاری

منبع:راسخون

دنیا در حال تخریب است. هر چند که مسائل محیط زیست دنیای به طور فزاینده ای مورد توجه قرار می گیرد اما برای رفع این مسائل تلاش زیادی صورت نگرفته است. آن چه ما احتیاج داریم یک برنامه ده ساله - دهه بین المللی محیط زیست - است، ولی تا به امروز واکنش بین المللی منظمی هم سنگ مسائل وجود ندارد. امروزه آلودگی در مقیاس وسیع و بی سابقه ای رخ می دهد. انباشت دی اکسید کربن و گازهای دیگر در جو، خطر تغییرات گسترده آب و هوایی را در پی دارد. در نواحی بزرگی از دنیا، آلاینده های هوا از مکان های شهری-صنعتی به روستاها رخنه می نماید و به حیات آبزیان، جنگل ها و محصولات زراعی آسیب زیادی می رسانند.

در بیش از یک قرن اخیر، تغییرات چشم گیر در آلودگی را می توان بر حسب چهار فرایند دراز مدت وصف کرد:

1- از مقادیر کم به مقادیر زیاد. قرن بیستم میلادی شاهد رشد بی سابقه ای در جمعیت بشر و فعالیت های اقتصادی بوده است: جمعیت دنیا بیش از سه برابر، فراوری ناخالص دنیا شاید تا بیست برابر، و استعمال سوخت های فسیلی بیش از ده برابر افزایش یافته است. در پیِ این افزایش های هنگفت در فعالیت های اقتصادی و مصرف سوخت های فسیلی، تغییرات شگرفی هم در اندازه آلاینده های رها شده به طبیعت اجرا شده است. از سال 1900 تا 1985 میلادی، گسیل سالیانه دی اکسید گوگرد در دنیا تقریباً ده برابر شده است. گاز دیگری که هنگام سوزاندن سوخت های فسیلی تشکیل می گردد، دی اکسید کربن است. دی اکسید کربن یکی از گازهای گل خانه ای است که در گرم شدن دنیا و تغییرات آب و هوایی نقش دارد. در سده اخیر، انتشار دی اکسید کربن در هر سال ده برابر شده است و اندازه دی اکسید کربن جو زمین بیست و پنج درصد افزایش یافته است.

2- از آسیب های کلان به مسمومیت های به ظاهر ناچیز. به موازات افزایش چشم گیر حجم آلاینده های قدیمی مانند دی اکسید گوگرد، پس از جنگ دنیای دوم موضوع وجود مواد رادیواکتیو و مواد شیمیایی مصنوعی به میان آمده است که بیش ترشان حتی در مقادیر کم، بسیار سمی هستند و بعضی از آن ها در سیستم های زیستی یا در جو می مانند و انباشته می شوند. یکی از فراورده های صنایع شیمیایی مدرن آفت کش ها هستند که دقیقاً به علت سمی بودنشان به محیط زیست رها می شوند. شگفت آور است که گروهی دیگر از فراورده های عمده صنایع شیمیایی - کلروفلوئوروکربن ها - که اینک مسبب تخریب لایه اُزُن شناخته شده اند، تا حدودی به این علت استعمال وسیع پیدا نموده بودند که غیر سمی تلقی می شدند.

3- از دنیا اول به دنیا سوم. افسانه ای که در اغلب ممالکِ در حال توسعه به سادگی و با جنجال ابراز می گردد این است که آلودگی عمدتاً مشکل ممالک صنعتی است. گرچه حقیقت دارد که کشورهای صنعتی مسئول عمده فراوری آلاینده های امروزی هستند آلودگی مشکل مهمی در ممالک در حال توسعه هم هست و نمونه های شاخص اثرات آلودگی را می توان در این کشورها یافت. شهرهای اروپای شرقی و کشورهای دنیا سوم بیش تر از شهرهای ممالک عضو سازمان جامعه اقتصادی اروپا آلوده به دی اکسید گوگرد و ذرات معلق در هوا هستند. رودهایی که به شدیدترین وضع به باکتری ها و جان داران بیماری زا آلوده هستند در ممالک در حال توسعه قرار دارند. بنا بر یک گزارش، در میان ده کشور صنعتی و در حال توسعه، سه کشور از چهار کشوری که جمعیت شان بالاترین سطح سرب را در خون داشتند عبارت بودند از مکزیک، هندوستان، و پرو. در میان همین ده کشور، آلودگی د.د.ت. در شیر مادر، بالاترین حد را در چین، هندوستان و مکزیک داشت. و بدترین سانحه صنعتی تاریخ در نیوجرسی یا ویرجینیا رخ نداد بلکه در شهر بوپال هندوستان رخ داد.

4- این سه فرایند با هم ترکیب می شوند و فرایند چهارم را ایجاد می کنند: تبدیل آثار محلی به آثار دنیای. زمانی که حجم آلاینده ها بسیار کم تر بود و آلاینده ها شبیه به مواد طبیعی بودند، تأثیرات آن ها محدود به نواحی جغرافیایی نزدیک به منبع بود. امروزه اندازه و شدت آلودگی، پیامدهای آن را حقیقتاً دنیای ساخته است. برای نخستین بار در تاریخ، تأثیرات بشر چنان گسترده شده است که فرایندهای طبیعی کنترل کننده سیستم های نگهدار حیات را فراگرفته است.

ارتباط فزاینده میان مسائل محیط زیست

هیچ چیزی بهتر از آلودگی هوا، توسعه آلودگی از مقوله ای محلی به امری دنیای را توصیف نمی نماید. آلودگیِ هوای ناحیه ای در بعضی از شهرهای ممالک صنعتی کاهش یافته است، ولی در بعضی شهرهای دیگر خصوصاً در کشورهای در حال توسعه وخیم تر شده است، و در هیچ جا رفع نشده است. در ضمنً استعمال دنیای سوخت های فسیلی و انتشار آلاینده هایی چون اکسیدهای گوگرد و نیتروژن به رشد صعودی شان ادامه می دهند. باران اسیدی، اُزُن و پیامدهای این آلاینده ها بر حیات گیاهی و جانوری تأثیر می گذارد، جنگل ها و ماهیان را هلاک می نماید، به محصولات زراعی آسیب می رساند و آرایش گونه های زیستی زیست بوم ها را در بخش های وسیعی از دنیا دگرگون می سازد.

رقیق شدن لایه اُزُنِ استراتوسفر (دومین لایه جو در ارتفاعات بین دوازده تا پنجاه کیلومتر) آن قدر اهمیت دارد که معاهدات بین المللی برای کاهش انتشار کلروفلوئوروکربن ها (CFC) به عمل آمده است هرچند که ارزیابی ها نشان دهنده عدم کافی بودن آن هاست. شاید خطیرترین مسأله این باشد که انباشت گازهای گل خانه ای که تابش فروسرخ را در جو حبس می کنند هم چنان ادامه دارد. انباشت این گازها، عمدتاً حاصل مصرف سوخت های فسیلی و کلروفلوئوروکربن ها، جنگل بُری و فعالیت های گوناگون کشاورزی است، و این امر اکنون جوامع بشری را با خطر تغییرات دراز مدت آب و هوایی روبرو می سازد.

هرچند که به دقت و با اطمینان نمی توان گفت که گرم شدن کل دنیا چه تأثیری بر نواحی مختلف خواهد گذاشت، ولی می توان پیش بینی کرد که الگوهای بارندگی و بادهای موسمی شاید تغییر یابد و فعالیت های کشاورزی سرتاسر دنیا را مختل سازد. سطح دریاها بالا می آید و آب، نواحی ساحلی را در بر می گیرد. جریان های اقیانوسی دگرگون می گردد و آب و هوای اغلب نواحی را تغییر می دهد و ماهی گیری را مختل می سازد. چند و چون گونه های گیاهی و جانوری تغییر می یابد و در نتیجه مکان های حفظ شده و بسیاری از گونه های زیستی که زیست گاه هایشان معدود و محدود هستند با خطر روبرو می شوند. خشک سالی ها، امواج گرما و ناهنجاری های هوایی دیگر، به مردم، محصولات زراعی و جنگل های حساس صدمه می زند. این مسائل جوی مربوط به هم، شاید وخیم ترین خطر آلودگی در تاریخ را بسازند. این که آن ها را مربوط به هم می گوییم به این علت است که این مسائل جوی به طریق هایی که دانشمندان هنوز در حال کشف آن ها هستند با هم پیوند دارند، و دانشمندان از سیاست گذاران ما بسیار جلوتر افتاده اند.

نخست، آن ها از حیث زمان به هم مربوطند. این نظر هنوز امروزه مرسوم است که ما ابتدا باید به آلودگی هوای محلی رسیدگی کنیم، سپس توجه مان را با مسائل منطقه ای مانند باران اسیدی معطوف کنیم، و آن گاه در آینده به مسأله دنیای گازهای گل خانه ای جو برسیم. اما شکست در تلاش هایمان برای دست یابی به هوای پاک سبب شده که کیفیت هوای شهری هنوز مشکلِ روز باشد، یعنی یک مسأله مربوط به دهه 1970 میلادی را از گذشته به حال کشانده است. در ضمنً درک این نکته که گازهای گل خانه ای به جز دی اکسید کربن (مانند متان) فوریت مسأله را دو چندان می نماید، و این که جوامع بشری، سیاره زمین را محکوم به افزایش یک تا دو و نیم درجه سانتیگراد در دمای میانگین دنیا ساخته اند مسأله ای را که تصور می شد مربوط به آینده دورتر باشد به زمان حاضر پیش آورده است. دیگر آن که این مسائل جوی از لحاظ واکنشگاهِ وسیع شیمیایی - یعنی جو - با هم دیگر پیوند دارند؛ در جو، آلاینده ها با یک دیگر، با مواد دیگر و انرژی خورشیدی واکنش پیدا می کنند که در مجموعه ای پیچیده از برهم کنش های چرخه ای صورت می گیرد. به یک مسأله که دست بزنید با تمام مسائل درگیر می شوید. سوم آن که آن ها از لحاظ اثرهایشان بر مردم و بر موجودات زنده به هم ربط دارند. آلاینده های گوناگون، امواج گرما، تغییرات آب و هوایی، و تابش فرابنفشِ افزایش یافته چه پیامدهایی خواهند داشت؟ کسی نمی داند. ما هنوز در حال یادگیری هستیم. و دستِ آخر این که همه این مسائل جوی به وسیله منابع آلاینده ها به هم مربوط اند. برای مثال، کلروفلوئوروکربن ها هم در گرم شدنِ گل خانه ای جو و هم در تخریب لایه اُزُنِ آن نقش دارند، اما منبع عمده این دو مسأله یکی است: استعمال سوخت های فسیلی.

چاره جویی بشر

جوامع بشری دو هدف دراز مدت برای خود مشخص نموده اند: بهبود کیفیت محیط زیست (به وسیله کاهش سطح کنونی آلودگی) و افزایش فعالیت های اقتصادی (تا پنج برابر) در طول عمر بچه ها امروزی. سازگار کردن اهداف اقتصادی و زیست محیطی که جوامع بشری برای خود مقرر نموده اند فقط در صورتی عملی خواهد شد که یک تحول همه جانبه در تکنولوژی رخ دهد. از این نظر شاید بتوان گفت که فقط تکنولوژی ما را نجات می دهد. نباید اهمیت تغییرات سبک زندگی (که دست در دستِ تغییرات تکنولوژیکی دارد) را ناچیز قلمداد کنیم. در واقعِ امر، ما باید میل داوطلبانه به ساده زیستن را در جامعه ثروتمند تشویق کنیم. اما رشد اقتصادی الزامات خود را دارد، و اغلب دنیایان آن را برای رفع احتیاجهای اساسی بشری ضروری می شمارند. و نباید فراموش کرد که راهکار کار این است: رشدی که متکی بر تخریب منابع طبیعی نباشد. دو فرایند پایه ای لازم برای تحول تکنولوژیکی عبارت اند از فرایند کشف و کاربرد. فرایند کشف در قلمرو علم و تکنولوژی و در حوزه پژوهش و توسعه است. علم و تکنولوژی باید از حمایت اقتصادی برخوردار باشند و باید درک صحیحی از مفهوم محیط زیست، چرخه های مواد و تأثیر آلودگی به دست دهند. علم و تکنولوژی باید کشاورزی جدیدی عرضه کنند که از لحاظ اقتصادی و بوم شناختی (اکولوژیکی) مقاوم باشد و بر استعمال اندک کودهای مصنوعی و آفت کش ها و انرژی تأکید ورزد. علم و تکنولوژی باید به ما نشان دهند که چگونه می توان صنعت و ترابری را به دورانی انتقال داد که کم ترین خسارات زیست محیطی را داشته باشند، مواد با کارایی بیش تری استعمال شوند، پس ماندِ اندکی ایجاد کنند، و لذا سیستمی دربسته ایجاد گردد.

کلیدی به نام انرژی

این نکات را می توان با اشاره به زمینه ای که در آن تحول تکنولوژی بسیار عاجل است روشن تر کرد: بخش انرژی. مسائل انرژی شاید از یاد برود ولی از بین نمی رود. مسأله انرژی خواه نا خواه به میدان سیاسی خواهد آمد و این بار با کوله باری از آلودگی وخیم جو که استعمال سوخت های فسیلی در سطوح محلی، منطقه ای و دنیای ایجاد می نماید. هر ملتی برای رسیدن به مقاصد اقتصادی، امنیتی و زیست محیطی خود احتیاجمند طرح ریزی دقیق، دراز مدت و یک پارچه در عرصه انرژی است. تحول آینده در انرژی باید پیش رفت هایی سریع در کارایی انرژی داشته باشد و بر منابع تجدید پذیر انرژی متکی باشد. امکانات برای افزایش کارایی انرژی به وسیله تغییرات تکنولوژیکی بسیار زیاد است. اگر آن کارایی در استعمال انرژی که امروزه در ژاپن مرسوم است در امریکا و همه جای دنیا مرسوم می شد کل بازده اقتصادی دنیا دو برابر می شد بی آن که استعمال انرژی افزایش یابد.

کارایی خودروها مثال شاخصی از صرفه جویی در انرژی و کاهش آلودگی است. در خلال سال های 1972 تا 1985، اتوموبیل های جدیدی که در بازارهای امریکا به فروش رفتند صرفه جویی در سوخت را به دو برابر - از سیزده مایل مسافت برای هر گالن سوخت به بیست و پنج مایل در گالن - رساندند. شرکت های اتوموبیل سازی فورد، هوندا و سوزوکی هم چنان تلاش کردند اتوموبیل هایی فراوری کنند که این اندازه را به دو برابر (پنجاه مایل در گالن) افزایش دهند، و شرکت تویوتا پیش نمونه ای از اتوموبیل های سواری ساخت که کارایی سوخت را به تقریباً صد مایل برای هر گالن رساند.

شکل های مختلف انرژی های تجدید پذیر، از قبیل وسابل الکتریکی خورشیدی و گردآورها یا کلکتورهای گرمای آفتاب، توانِ آب، توان باد، انرژی بیوماس، برترین امیدهای ما برای آینده هستند. اگرچه کاربرد کامل تجاری این انرژی ها هنوز با ما فاصله زمانی دارد، تکنولوژی برق خورشیدی رفته رفته بسیار مقرون به صرفه می گردد و امید است در آینده ای نه چندان دور، رقیب سوخت های مرسوم گردد. دست آخر این پرسش باقی می ماند که آیا واقعاً دنیا می تواند نجات یابد. راهکار ها از بیم و امید مردم حکایت دارند. مردم در همه جا قربانی آلودگی هستند و می خواهند دنیا را پاکیزه کنند و حامی زمین برای نسل های آینده باشند.

/ج

منبع: راسخون