خبرنگاران زن ها، شیرها، روباه ها؛ زنانگی و مطالعات جنسیت به قلم ناصر فکوهی - کشتی کروز

مسائل متعددی در جامعه شناسی امروز ایران موضوعیت آنالیز و بازاندیشی دارند؛ موضوعاتی که به همان اندازه که تکراری به نظر می رسند به همان اندازه حل نشده باقی مانده و صرفاً در طول دهه های رشد جامعه به آنان اشاره شده است اما کمتر مورد تبیین و ارائه راه حل قرار گرفته اند؛ موضوع زنان، چالش ها و مسائلشان هم یکی از همین موضوعات است که به رغم حرکت روبه جلوی اجتماعی از باب افزایش کمیت دانش آموختگان زن، افزایش کمیت شاغلان زن و فرایند رو به رشد تحقیقات، مقالات، کتاب ها و انتها نامه هایی که به ویژه از سوی زنان دغدغه مند درباره و برای زنان نوشته شده اند همچنان موضوع زنان یکی از معضلاتی است که در بسیاری حوزه ها همچنان با مسائل متعددی کج دار و مریز طی می گردد.

این کتاب حاصل 20 سال مطالعه و تحقیق یکی از استادان برجستهٔ ایرانی ناصر فکوهی است. فکوهی انسان شناس و استاد دانشگاه تهران در این کتاب چکیده ای جامع از قلم فرسایی های دو دهه اخیر خویش را پیش روی قرار داده است. کتابی که علاوه بر یادداشت ها، گفت وگوها، نقدها و تحقیقات این استاد دانشگاه تهران، مصاحبه ها و یادداشت های چهره های معاصر و برجسته ای از جامعه دانشگاهی دنیا چون: پیر بوردیو، فرانسواز هریته، برونیسلاو مالینوفسکی مارگارت دوراس و الیزابت بدنتر را در برمی گیرد.

در پیشگفتار این کتاب می خوانیم:

در میان موضوع هایی که در طول سال های اخیر در حوزه آسیب شناسی اجتماعی جامعهٔ ایران درگیرشان بوده ام، هیچ موضوعی به اندازه جنسیت و زنان موضوع نداشته است. گذار ایران از دنیا سنتی و کهن به دنیا مدرن به گونه ای گذار از یک مردانگیِ درجازده در تاریخ به یک زنانگیِ همیشه پویا بوده یا شاید خواهد بود. به باور من، هراندازه در فرایندی که به آن نام زنانه شدن دنیا داده ام، بتوانیم پیش تر برویم و پیروز تر باشیم، به عبارت دیگر هراندازه جامعه ما زودتر و گسترده تر و عمیق تر به این باور برسد که دنیا آینده باید بر اساس معیارها و ارزش های زنانه، نه در معنی جنسیتی بلکه در معنی زندگی و امر موجود سامان بیابد، زودتر و بهتر می توانیم گذار خود را به مدرنیته که امری ناگزیر است انجام دهیم. جامعه ما بیش از صدسال است درگیر و بهتر است بگوییم گرفتار این گذار است. مشکل تقریباً همیشه آن بوده است که به جای جستجو برای موانع این امر در حوزه فرهنگ، موانع را در حوزه سیاسی جستجو نموده ایم و به همین دلیل نیز همیشه پاسخ هایی نادرست گرفته و به ناگزیر به کنش هایی نادرست تر دست زده ایم که ثمره آن ها جامعه ای است که به شدت از آنومی رنج می برد.

فکوهی در ادامه شرح می دهدکه البته منظور از مدرنیته نه به معنای مفهوم بی معنای غربی شدن که به معنای رسیدن و ادراک و سازش و همزیستی مناسب با امروز و اکنون است؛ موضوعی که نه سخت ترین مشکل در فرایند سامان یافتی اجتماعی جوامع بوده و نه مردم ما به ویژه جمعیت جوان، تحصیل نموده و بافرهنگ نابرخودار از توان لازم برای گذار مناسب به آن اند.

یکی از نکات قابل توجه در خصوص این کتاب علاوه بر مفصل بودن موضوعات و نگاه به مسائل از زوایای مختلف، تنوع مباحث و گستردگی آن است؛ چنانچه در این کتاب از نقد فیلم زنانه (نگاهی به فیلم فرشته ای روی شانهٔ راست من اثر آزاده بی زار گیتی) و اشاره به موارد کودک آزاری و خشونت جنسی علیه زنان در ایران تا چهره هایی چون مرلین مونرو به عنوان تجسمی از رؤیای آمریکایی (که در حقیقت بیش از یک نمادسازی جنسی نیست) تحلیل و آنالیز شده است.

در بخشی از این کتاب و ذیل عنوان سه معنا برای توانمندسازی زنان ایرانی (صفحهٔ 231) می خوانیم:

از همان ابتدا وقتی سخن از یک گروه اجتماعی می گوییم، باید از این توهم بیرون بیاییم که با گروهی همگن، با تعریف معین و یکسان در همه موقعیت های ممکن روبروییم. برای نمونه باید از خود بپرسیم کدام زنان؟ زنان تهران یا شهرستان ها؟ زنان صاحب سرمایه مالی بالا یا پایین یا متوسط؟ زنان تحصیل نموده یا زنانی که به هر دلیلی نتوانسته اند تحصیل نمایند؟ زنان پیر یا جوان؟ سنتی یا مدرن؟ و تازه خود این دوگانه ها، شکلی تقلیل یافته اند؛ یعنی از همان جنسی اند که ما از زنان و مردان صحبت می کنیم، زیرا پیری، تحصیل نموده بودن، شهری بودن و ... نه مقولاتی ایستا و به طور مطلق تعریف شده بلکه اشکال پیچیده ای از پویایی اند و دائماً تغییر می نمایند.

در حقیقت این نوشته ها، یادداشت ها، مقالات و ترجمه ها که دستاورد بیست سال تمرکز بر موضوع زنان و زنانگی است کوشش دارد از یک سو آسیب هایی را که زنان تحمل می نمایند به صورت فرهنگی تجزیه وتحلیل کند و از سوی دیگر توانایی های بیکران آن ها برای راهنمایی جامعه در راه درست را نشان دهد.

زن ها، شیرها، روباه ها (که نام یکی از عناوین این کتاب است) در سه بخش(بخش اول: یادداشت ها، بخش دوم: گفتگوها و بخش سوم: مقالات و گفتارها) تدوین شده است و از عمومی ترین مطالب یعنی یادداشت ها آغاز نموده و بخش مقالات کاملاً تخصصی (تحقیقاتی چون اوقات فراغت و شکل گیری شخصیت فرهنگی؛ نمونه موردی دو دبیرستان دخترانه شهر تهران، شکل گیری هویت جمعی در میان دختران نوجوان ساکن اسلام آباد کرج و ...) در انتها آورده شده است.

در صفحهٔ 461 با تیتر زن ایرانی، هویت تعریف ناشده و میان تیتر رویکرد رمانتیک، آمده است:

در بعد رمانتیک زن ایرانی برای بازسازی تصویری از خود و پایدار ساختن اشکالی از تعلق سرچشمه های بی شماری در دو چهارچوب رمانتیسم ادبی و دینی می تواند بیابد. شعر کلاسیک ایرانی به ویژه در ریشه دارترین، رایج ترین و مردمی ترین انواع آن یعنی در آثار فردوسی (شاهنامه)، خیام (رباعیات) و حافظ (غزلیات) باوجود بعضی ناسازگاری ها و انحراف های مناقشه برانگیز تصویری دلپذیر و زیبا از زن عرضه می نماید که اثری عمیق بر نمادگرایی های هویتی و جنسیتی در ایران برجای گذاشته است. آمیزه ای از زیبایی، ظرافت، عشق، مستی و عشوه گری و در همان حال بی وفایی، بی رحمی سرکشی، عاشق کشی و شهرآشوبی. این تصویر محوری گناه آلود و عاشقانه را در رابطه مذکر/مؤنث برجسته می سازد که عمدتاً بر یگانگی تصویر زن و طبیعت منطبق است و خارج از چهارچوب هویت یابی های نهادینه در قالب خانواده و نقش زن به مثابه محور بازتولید اجتماعی از خلال بازتولید زیستی (بیولوژیک) قرار می گیرد و برعکس بر نقش او به مثابه محور نوعی لذت گرایی (Hedonism) دیونیستی (Dionosian) تأکید دارد. این رمانتیسم ادبی چنان ریشه های عمیقی در ذهنیت هویتی زنانه در ایران دارد که همیشه یکی از محورهای اساسی رابطهٔ مردانگی/ زنانگی را حتی در عصر امروز تشکیل می دهد و تداوم آن را می توانیم به صورتی آشکار در هنر و ادبیات ایرانی تا امروز بنگریم.

زن ها، شیرها، روباه ها...؛ تأملاتی دربارۀ زنان، زنانگی و مسائل اجتماعی جنسیت (مجموعه یادداشت ها، گفتگوها و مقالات) توسط نشر ثالث، در شمارگان 440 نسخه و 498 صفحه، در سال 1399 چاپ شده است.